تحولات وقف در روستاهای ایران و سویه‌های اجتماعی آن (مطالعۀ وقف در نواحی روستایی شهرستان چناران خراسان رضوی)

نویسندگان

1 گروه توسعۀ اجتماعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 گروه جامعه شناسی. دانشکده علوم اجتماعی. دانشگاه تهران. تهران. ایران.

10.22059/jrd.2025.388546.668897

چکیده

در طول تاریخ، وقف به‌عنوان سنتی دینی در اغلب جوامع اسلامی آثار فقر و محرومیت را کاهش داده است. هدف پژوهش حاضر، بررسی تحولات وقف در نواحی روستایی شهرستان چناران و سویه‌های اجتماعی آن در دوران قبل و بعد از اصلاحات ارضی و پس از انقلاب اسلامی براساس 464 وقف‌نامۀ مربوطه است.
این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و از لحاظ روش‌شناسی با توجه به نوع داده‌ها از روش تحلیل مضمونی بهره برده است.
یافته‌ها نشان می‌دهد تغییر و تحولات وقف در «وسعت و تعداد موقوفات»، «نوع رقبات وقفی»، «نیات واقفان»، «جنسیت واقفان» و «طبقۀ اجتماعی» آنان بوده است. بیشتر نیات مربوط به امور دینی و مذهبی با اولویت «احداث مساجد و مراکز دینی»، «عزاداری اهل‌بیت (ع) و ترویج مراسم دینی و مذهبی»، «نشر و تبلیغ اسلام» و در مرتبۀ بعدی امور عام‌المنفعه نظیر «توجه به نیازهای عمرانی روستا»، «امور بهداشتی و درمانی»، «احداث و آبادانی مراکز آموزشی»، «نیازهای ایتام و مستمندان روستا» مورد تأکید قرار گرفته است. در موقوفات پیش از اصلاحات ارضی بر «ماندگاری اموال»، «جلوگیری از غصب اموال» و «عقبی‌اندیشی» تأکید داشته‌اند؛ درحالی‌که در وقف‌نامه‌های پس از اصلاحات، «ماندگاری اموال» کمتر و بیشتر بر «جلوگیری از غصب اموال» و «محدودسازی تصرف در اموال» تأکید شده است. پس از انقلاب اسلامی، «تأسیس مساجد و مراکز دینی» و «ترویج مناسک دینی» چشمگیر است.
نتایج نشان می‌دهد این دگرگونی‌ها متأثر از تغییرات سیاسی-اجتماعی است. همچنین این پژوهش بر نقش پایدار موقوفات در شکل‌دهی به توسعۀ روستایی، اعمال مذهبی و رفاه جامعه در شهرستان چناران تأکید می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evolutions of Endowment in Iranian Villages and Their Social Aspects (Study of Endowment in Rural Areas of Chenaran County, Razavi Khorasan Province)

نویسندگان [English]

  • Kobra Sahragard 1
  • Younes Nourbakhsh 2
1 Department of Social Development, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Department of Sociology. Faculty of Social Sciences. University of Tehran. Tehran. Iran.
چکیده [English]

Throughout history, endowments, as a religious tradition in most Islamic societies, have been a significant factor in alleviating poverty and deprivation. Based on 464 pertinent endowment documents, the objective of this study is to examine the social aspects and evolution of endowments in the rural areas of Chenaran County prior to and following the Islamic Revolutionand land reforms.
This study employs a descriptive-analytical methodology and implements thematic analysis, which is suitable for the data’s characteristics.
The findings indicate that the evolution of endowments has occurred in several critical areas, including the extent and number of endowments, the types of endowed properties, the intentions of endowers, the gender of endowers, and their social class. The majority of endowments were dedicated to religious purposes, with a primary focus on “establishing mosques and religious centers”, “mourning the Ahl al-Bayt (AS) and “promoting religious ceremonies”, and “spreading and propagating Islam”. Additionally, some endowments were allocated to public welfare, including “addressing the village’s developmental needs”, “healthcare and medical services”, “establishing and expanding educational centers”, and “supporting orphans and the poor”. In the past, endowments were primarily concerned with “the permanence of property”, “preventing the usurpation of property”, and “maintaining family heritage”. However, after the reforms, “property permanence” was given less emphasis, while “preventing property usurpation” and “limiting property seizure” became more significant. Subsequent to the Islamic Revolution, there was a significant increase in the establishment of mosques and religious centers, as well as the promotion of religious rituals.
The results suggest that these transformations have been significantly influenced by socio-political changes. Moreover, this study underscores the enduring role of endowments in shaping rural development, religious practices, and community welfare in Chenaran County.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chenaran Rural Endowments
  • Evolution in Endowment
  • History of Iran
  • Religious Tradition of Endowment
  • Social Dimensions of Endowment

مراجع

اشرف نظری، علی و حسن‌پور، علی (1391). مسجد و فرایندهای فرهنگی قدرت در نظام جمهوری اسلامی ایران. پژوهشنامۀ انقلاب اسلامی، 2(4)، 87-111.
الگار، حامد (1396). دین و دولت در ایران: نقش علما در دورۀ قاجار. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس.
اورسل، ارنست (1358). سفرنامۀ اورسل. ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی. تهران: زوار.
ایمان، محمدتقی و نوشادی، محمودرضا (1390). تحلیل محتوای کیفی. پژوهش، 2(6)، 15-44.
آبراهامیان، یرواند (1381). ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی. ترجمۀ کاظم میروزمند، حسن شمس‌آوری، محسن مدیرشانه‌چی. چاپ پنجم. تهران: مرکز.
پیری، صدیقه و صالح‌پور، نیوشا (1402). اقدامات فقرزدایانۀ سازمان‌های مردم‌نهاد و واقعیت زندگی فقرا. توسعۀ محلی (روستایی-شهری)، 15(1)، 135-152. https://doi.org/10.22059/jrd.2023.363202.668806
رازقی، علیرضا، ولوی، پروانه، مرعشی، سید منصور و صفائی‌مقدم، مسعود (1395). بررسی تحلیلی مبانی اسلامی نوع‌دوستی به‌عنوان یک هدف تربیتی. دوفصلنامۀ اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 8(1)، 5-24.
رحیمی‌فر، مهناز و عبدالقهار، سعیداف (1392). موقعیت اجتماعی واقفان در عصر صفویه به استناد وقف‌نامه‌ها. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 4(12)، 41-69. ‌
 سازمان اوقاف و امور خیریه (1382). مصوبات و صورت‌جلسات شورای عالی اوقاف از آذر 1345-1357، معاونت فرهنگی. جلد 1.
سولقانی، علی (1388). نقش وقف در توسعۀ جوامع روستایی. وقف میراث جاویدان، 17(65)، 30-35.
شاطری، مفید و آرزومندان، راضیه (1391). بررسی روند تغییرات نقش و جایگاه موقوفات زنان از دورۀ صفوی تا عصر حاضر (مطالعۀ موردی شهرستان‌های بیرجند، در میان، سربیشه). زن در فرهنگ و هنر، 4(2)، 5-23. https://doi.org/10.22059/jwica.2012.24392
طباطبایی، سید مصطفی، عباسی، علی‌اکبر، چلونگر، محمدعلی و آبیار، زهرا (۱۴۰۲). تحلیل محتوای کیفی اغراض زنان واقف در ایران (موردمطالعه شهر اصفهان در دورۀ صفوی). گنجینۀ اسناد، 3(131)، 26-50. https://www.doi.org/10.30484/ganj.2023.3078
عسگریار، شهین، صدری، منیژه، طالعی قره‌قشلاق، عزیز و کاظمی راشد، منیره (1400). اصلاحات ارضی در آذربایجان با تأکید بر موقوفات. فصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ، 16(63)، 32-59.
فاضلی، نعمت‌الله (۱۳۸۷). مسجد و مدرنیته مروری تحلیلی و جامعه‌شناختی به گفتمان‌های مسجد در ایران. پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، 8(1)، 99-132.
فولادیان، مجید، فرزانه، مصطفی و شالچی، وحید (2024). تحلیل تحولات وقف‌های غیرمنقول در دورۀ قاجاریه مورد مطالعه؛ آستان قدس رضوی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 26(4)، 281–312. https://doi.org/10.30481/lis.2023.418682.2099
قربانی، محمدرضا، تقی‌پور، فائزه و پورمیری، منصوره (1402). راهبردهای توسعۀ مشارکت‌های اجتماعی در سازمان‌های مردم‌نهاد و مؤسسات خیریه. توسعۀ محلی (روستایی-شهری). 15(1)، 237-252. https://doi.org/10.22059/jrd.2023.361246.668799
کلاته ساداتی، احمد و فلک‌الدین، زهرا (1399). طبقه‌بندی ابعاد اجتماعی وقف جامع‌الخیرات شهر یزد. فرهنگ یزد، 2(3)، 65–91.
مظفری، علی (1398). بررسی ابعاد اقتصادی اجتماعی وقف در عصر ناصری و مظفری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ناطق، هما (1387). روحانیت از پراکندگی تا قدرت (1828-1909). تهران: ره‌آورد.
نوروزی، فرشید و آریان‌فر، حمیدرضا (2024). تحلیل محتوای اسناد موقوفات روحانیون شهر بارفروش در دورۀ قاجار (1344-1210 ق). مجلۀ تاریخ ایران، 17(1)، 175–210. https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234320.1286
نیازی، محسن، جعفرپور، مرتضی و کارکنان، محمد (1394). جامعه‌شناسی وقف. چاپ اول. تهران: معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه.
نیک‌مهر، اسدالله و وکیلی، هادی (1392). نیت و مصارف موقوفات واقفان مشهد در دورۀ پهلوی اول و دوم (با تکیه بر وقف‌نامه‌های ادارۀ اوقاف خراسان رضوی و آستان قدس رضوی). تاریخ و فرهنگ، 45(2)، 109-131. https://doi.org/10.22067/history.v45i8.20164
نیک‌مهر، اسدالله (1391). وقف در مشهد عصر پهلوی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
ویلیس، کتی (1393). نظریه‌ها و تجربه‌های توسعه. ترجمۀ حسین ایمانی جاجرمی و پیمان پوررجب. تهران: پژواک.
Abrahamian, Y. (2002). (2002). Iran Between Two Revolutions from the Constitutional to the Islamic Revolution (5th Ed.). Translated by: K. Miruzmand, H. Shams Avari, M. Modir Shanechi. Tehran: Markaz. (In Persian)
Asgariyar, Sh., Sadri, M., Taleei Qara Qeshlaq, A., & Kazemi Rashed, M. (2021). Land reforms in Azerbaijan with emphasis on endowments. Quarterly Journal of Scientific Research in History, 16(63), 32-59. (In Persian)
Ashraf Nazari, A., & Hassanpour, Ali. (2012). Mosque and Cultural Processes of Power in the Islamic Republic of Iran. Journal of Islamic Revolution Research, 2(4), 87-111. (In Persian)
Boehle, J. (2010). Religious NGOs at the UN and the millennium development goals: An introduction. Global Change, Peace & Security, 22(3), 275-296.
Brown, R. A. (2008). Islamic Endowments and the Land Economy in Singapore: The Genesis of an Ethical Capitalism, 1830–2007. South East Asia Research, 16(3), 343-403.
Clarke, G. (2007). Agents of transformation? Donors, faith-based organisations and international development. Third World Quarterly, 28(1), 77-96.
Clarke, V., & Braun, V. (2013). Teaching thematic analysis: Overcoming challenges and developing strategies for effective learning. The Psychologist, 26(2). http://dx.doi.org/10.24191/jeeir.v11i1.20680
Elgar, H. (2017). Religion and State in Iran: The Role of Scholars in the Qajar Period. Translated by: A. Serri. Tehran: Tous. (In Persian)
Endowment and Charity Affairs Organization. (2003). Approvals and minutes of the Supreme Endowment Council from December 1966 to 1978, Cultural Affairs Office. Vol. 1. (In Persian)
Fazeli, N. (1938). Mosque and Modernity: An Analytical and Sociological Review of Mosque Discourses in Iran. Journal of Humanities and Social Sciences, 8(1), 99-132. (In Persian)
Fouladian, M., Farzaneh, M., & Shalchi, V. (2024). Analysis of the Developments of Immovable Endowments in the Qajar Period; Astan Quds Razavi. Library and Information, 26(4), 281–312. https://doi.org/10.30481/lis.2023.418682.2099 (In Persian)
Ghorbani, M. R., Taghipour, F., & Pourmiri, M. (2024). Strategies for developing social partnerships in non-governmental organizations and charitable institutions. Community Development (Rural-Urban), 15(1), 237-252. https://doi.org/10.22059/jrd.2023.361246.668799 (In Persian)
Iman, M. T., & Noshadi, M. R. (2011). Qualitative Content Analysis. Journal of Islamic Revolution, 2(6), 15-44. (In Persian)
Kalateh Sadati, A., & Falak al-Din, Z. (2010). Classification of Social Dimensions of Jame al-Khairat Endowment in Yazd City. Yazd Culture, 2(3), 65–91. (In Persian)
Mady, A. E. E. (2005, May). How do Islamic organisations see their social role? An Islamic perspective (from Egypt). In Religion, Politics, Conflict and Humanitarian Action Faith-based Organisations as Political, Humanitarian or Religious Actors: Proceedings of the Workshop. Geneva, Switzerland: Graduate Institute of International Studies.
Mozaffari, A. (2019). Study of the Economic and Social Dimensions of Endowments in the Nasseri and Mozaffari Eras. Master’s Thesis. Faculty of Social Sciences, University of Tehran. (In Persian)
Nategh, H. (2008). Clergy from Scatter to Power (1828-1909). Tehran: Rahavard. (In Persian)
Niazi, M., Jafarpour, M., & Karkonan, M. (2015). Sociology of Endowments (1st Ed.). Tehran: Cultural and Social Deputy of the Endowments and Charity Affairs Organization. (In Persian)
Nikmehr, A. (2013). Endowment in Mashhad during the Pahlavi era. Master’s thesis. Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian)
Nikmehr, A., & Vakili, H. (2013). Intentions and uses of endowments of Mashhad endowments in the first and second Pahlavi periods (based on endowment certificates of the Endowment Department of Khorasan Razavi and Astan Quds Razavi). History and Culture, 45(2), 109-131. https://doi.org/10.22067/history.v45i8.20164 (In Persian)
Norouzi, F., & Arianfar, H. R. (2024). Content analysis of endowment documents of the clergy of Barforosh during the Qajar period (1210-1344 AH). Iranian History Journal, 17(1), 175–210. https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234320.1286 (In Persian)
Orsolle, E. (1979). The Caucasus and Persia. Translated by: A. A. Saeedi. Tehran: Zavar. (In Persian)
Owais, M., & Ali, J. (2023). Waqf management reform: A pathway to alleviate poverty within Muslim societies. Journal of Emerging Economies & Islamic Research, 11(1), 57-70.
Piri, S., & Salehpour, N. (2023). Poverty alleviation measures of non-governmental organizations and the reality of the lives of the poor. Community Development (Urban-Rural), 15(1), 135-152. https://doi.org/10.22059/jrd.2023.363202.668806 (In Persian)
Rahimifar, M., & Abdul Qahar, S. (2013). Social position of endowments in the Safavid era based on endowment letters. History of Islamic Culture and Civilization, 4(12), 41-69. ‌(In Persian)
Razeghi, A. R., Valavi, P., Marashi, S. M., & Safai Moghaddam, M. (2016). Analytical study of Islamic principles of altruism as an educational goal. Two Quarterly Journals of Islam and Educational Research, 8(1), 5-24. (In Persian)
Saefurrahman, G. U., & Amanah, Kh. (2024). “Waqf in Social and Cultural Dimensions” in 1st International Conference on Islamic Economics, Business Development and Studies, KnE Social Sciences, pp. 709–716. https://doi.org/10.18502/kss.v9i16.16283
Shateri, M., & Arezoomandan, R. (2012). Study of the changing trend of the role and status of women's endowments from the Safavid era to the present (case study of the cities of Birjand, Darmin, Sarbisheh). Women in Culture and Art, 4(2), 5-23. https://doi.org/10.22059/jwica.2012.24392 (In Persian)
Sulistiawati, N., Rini, R., Nadratuzzaman, M., & Amalia, E. (2023). A Practical Comparison of Waqf (Islamic Endowment) in Indonesia and Other Countries. Jurnal Indonesia Sosial Sains, 4(07), 649-655. https://doi.org/10.59141/jiss.v4i07.854
Sulqani, A. (2009). The role of endowment in the development of rural communities. Endowment of the Eternal Legacy, 17(65), 30-35. (In Persian)
Tabatabaei, S. M., Abbasi, A. A., Chelonegar, M. A., & Abyar, Z. (2023). Qualitative Content Analysis of the Purposes of Women of Knowledge in Iran (Case Study of Isfahan City in the Safavid Period). Treasure Trove of Documents, 33(3), 26-50. https://www.doi.org/10.30484/ganj.2023.3078 (In Persian)
Willis, K. (2011). Theories and Practices of Development. Translated by: H. Imani Jajarmi & P. Pourrajab. Tehran: Pejwak. (In Persian)
 
 
 
 
 
توسعه محلی (روستائی-شهری)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 31
پائیز و زمستان 1403 در حال تکمیل
اسفند 1403
صفحه 265-286

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار